STADSPARK
ANTWERPEN
Wapper
Omdat het Wapperplein na de stadsvijver een belangrijke schakel wordt in het Antwerpse watersysteem, willen we hier wat uitgebreider ingaan op de geschiedenis van dit plein. Want net als de ontstaansgeschiedenis van het Stadspark is deze van de Wapper weinig gekend. In die mate zelfs dat wie aan een Antwerpenaar vraagt wat een wapper is, hierop meestal als antwoord krijgt dat de naam verwijst naar een sage waarin een kwelgeest, Lange Wapper, de Antwerpse straten onveilig maakte. Dat deze naam op zijn beurt afgeleid is van een werktuig dat verbonden is met de geschiedenis van het Antwerpse drinkwater, is veel minder bekend. Dit maakt het woord wapper een van de meest gangbare Antwerpse dialectwoorden, waarvan de ware betekenis de meeste Antwerpenaren ontgaat. Voor een etymologische verklaring van het woord moeten we terug naar het Antwerpen van de 16de eeuw.
De Antwerpse Wapper, het plein gelegen tussen de Meir en Hopland, dat vandaag vooral bekend is door de aanwezigheid van het Rubenshuis, dankt zijn naam aan de grote waterkraan of putgalg die hier vroeger stond en werd gebruikt om water uit de Herentalse Vaart te hijsen. Via deze vaart, ook wel de Zoetwatervaart of Nieuw Schijn genoemd, stroomde het drinkwater tot in het stadscentrum.
Omdat putgalgen vaak te vinden waren in de buurt van brouwerijen werden ze ook wel bierpalen genoemd. Grote putgalgen werden voorzien van een verhoging, de 'stoel', die de putter met een trap kon beklimmen. Naast de putstoel, op een hoge paal of mik, was een basculerende 'boom' of putzwengel bevestigd, die in Antwerpen de wip of wapper werd genoemd. Deze was aan de walzijde voorzien van een tegengewicht en aan de waterzijde verbonden met een stok of ketting waaraan een lederen aker of putemmer hing. Omdat de mik draaibaar was kon de putter de lege aker eenvoudig in het water laten zakken om vervolgens de gevulde aker weer op te halen en naar de kant te draaien.
De afbeelding van de Nederlandse graveur Caspar Luyken toont hoe de aker werd geleegd in een trog die via een goot rechtstreeks naar de brouwerij leidde. In Antwerpen werd het water vanuit de Wapper in houten tonnen op een kar naar de Kammenstraat gevoerd. Kammenstraat is immers een verbastering van Cammerstrate en camme is oud Vlaams voor brouwerij. Al sinds de 12de eeuw wordt deze straat genoemd als het centrum van de Antwerpse brouwerijen.
Pas halverwege de 16de eeuw verhuizen de cammers of brouwers naar de zogenaamde 'Nieuwstad'. Dit door Gilbert Van Schoonbeke aangelegde kwartier in de omgeving van de huidige Brouwersvliet, werd voorzien van een nieuwe watertoevoer, de Brouwersbuis, die toekwam in het Brouwers- of Waterhuis.
De grote bierpaal die ooit op de Wapper stond, zou omstreeks 1554 verdwijnen. Het is niet duidelijk of dit een gevolg is van de bouw van het Geleyhuis in 1545 dat op de hoek van de Wapper en de Meir stond.
Op een 16de-eeuwse gravure van Antwerpen zie je hoe het water van de Schijn via de Herentalse Vaart de stad instroomt aan het Blauwtorenplein en op de Wapper, onder het Geleyhuis door, naar de rui op de Meir stroomt. Van de grote putgalg of lange wapper die ooit ter hoogte van het Geleyhuis stond, is niets meer te zien. Wel kan je zien hoe her en der verspreid over de stad, nog een tiental putgalgen zijn afgebeeld.
Caspar Luyken, De Brouwer, 1694. © Rijksmuseum.
Kopergravure 1565: Oostelijk zicht op Antwerpen met de Herentalse Vaart (links onderaan), het Geleyhuis (groene cirkel), negen putgalgen (blauwe cirkels), de Nieuwstad (rechts) en de nieuwe omwalling van de Italiaanse krijgsbouwkundige Donato Buoni di Pellezuolli. Illustratie uit Pierre Génard, Anvers à travers les âges, 1886-1892, Brussel, Bruylant-Christophe, II, p. 41.
%202_edited_edited.jpg)
Detail illustratie P. Génard met putgalg ter hoogte van de Graanmarkt en het Geleyhuis (groene cirkel) en de ruien (blauw) op de hoek van de Wapper en de Meir
Het is opmerkelijk dat een rijke kunstenaarstraditie als die van Antwerpen voor zover bekend geen enkele afbeelding heeft voortgebracht van deze historische waterkraan. De enige schets die we konden terugvinden van een putgalg op de Wapper dateert vermoedelijk van de 18de eeuw en is getekend met J. Scheffer del. De del. is een afkorting van delineavit en wil zeggen: heeft het getekend.
Mogelijk gaat het hier om een kindertekening van Johan Bernard Scheffer (1765-1809). De schets toont de hoek van de Antwerpse Meir, de Rubensstraat (voorheen de Vaertstraet genoemd) en de Wapper- of Hefboomstraat. Centraal staat het Geleyhuis afgebeeld dat in 1779 werd verbouwd tot het neoclassicistische Huis Dens en werd afgebroken in 1972.
Omdat de tekening de orginele gevel van het Geleyhuis toont, zou het hier dus om een schets gaan die dateert van 1779 of kort ervoor. Misschien was het pand dermate in verval geraakt dat het de jonge Scheffer inspireerde om er een studie van te maken. Op het voorplan zie je hoe de tekenaar nog worstelt met het perspectief van de rui op de Meir. Daarom lijkt het om een authentieke schets te gaan en geen kopie van een oudere afbeelding.
Achter het Geleyhuis, in de Wapperstraat, staat er een putgalg afgebeeld. Omdat de grote putgalg al in de 16de eeuw werd afgebroken, gaat het hier dus om een kleiner exemplaar waarmee water uit de rui werd gehesen.
Voorlopig is deze schets de enige visuele getuige van een wapper op het gelijknamige plein.
Schets, getekend J. Scheffer: met centraal het Geleyhuis, links de Rubensstraat en rechts de Wapperstraat met achterin een putgalg © Felixarchief
De ontwerpwedstrijd die het stadsbestuur onlangs uitschreef voor de heraanleg van de Wapper leek ons een ideale gelegenheid om het plein ook weer van een wapper te voorzien. Het idee om de overkapte ruien op de Wapper weer open te werken zodat de historische waterstructuur weer zichtbaar wordt, maakt vandaag al deel uit van de opdracht van de ontwerpteams. Het ligt voor de hand dat een van de meest iconische elementen uit de geschiedenis van het Antwerpse watersysteem hier terug een plaats zou krijgen. Of de nieuwe wapper een historisch geïnspireerde reconstructie moet worden (zie onderstaande afbeelding), dan wel een hedendaags kunstwerk dat verwijst naar deze historische waterkraan, laten we hier verder in het midden. (https://www.gva.be/cnt/dmf20220821_92538957/ Plaats-de-putgalg-er-weer)
Hieronder tonen we alvast hoe het heraangelegde plein er in de toekomst uit zou kunnen zien. Voor het ontwerp lieten we ons inspireren door de Duitse stad Colmar, waar men ondanks het beperkte debiet van de rivier de Lauch, toch voor de nodige verkoeling heeft gezorgd. (zie: benuttingspotentieel) Het water stroomt over een verharde ondergrond vanuit Hopland richting Meir en is slechts enkele centimeters diep.
Dankzij de aanleg van een spooraquaduct beschikken we binnen afzienbare tijd over voldoende water om het benodigde debiet via de stadsvijver en de Wapper naar het stadscentrum te leiden. Bovendien biedt het bassin de mogelijkheid om bij extreme weersomstandigheden voor een tijdelijke opvang van een watersurplus te zorgen (tot circa 3700 m³: 150m l x 11m b x 2,3m h) en zo het rioleringsstelsel te ontlasten.
(Ter vergelijking: Olympisch zwembad Wezenberg heeft een volume van circa 2200 m³).
Kruispunt Wapper - Meir: simulatie heraangelegde Wapper met historische reconstructie van een putgalg of wapper, 2022 © Studio M44.
Bovenaanzicht Wapper met de putgalg ter hoogte van de Meir en de' zwevende' terraszones boven de opengewerkte ruien. De ruien zijn rondom voorzien van zitplaatsen langs het water. De bodem van de ruien is verhard en het water is slechts enkele centimeters diep, 2022 © Studio M44.
Zicht Rubenshuis met een citaat van Pieter Paul Rubens gegraveerd in de zandstenen wand van de zitplaatsen aan de ruien. Het water stroomt onder de terraszone door richting Meir, 2022 © Studio M44.
Kruispunt Wapper - Hopland met symbolische aanduiding van de plaats waarlangs het water de ruien in kan stromen, 2022 © Studio M44.
Om tot een helder ontwerp te komen voor een nieuw Wapperplein, moet uiteraard worden bekeken of een herplaatsing van de standbeelden niet aangewezen is. Zowel het monument ter nagedachtenis van de slachtoffers van de V-bommen, dat oorspronkelijk was bedoeld om op de De Keyserlei te staan, als het beeld van Peter Benoit, componist en stichter van de Vlaamse Opera, verhuizen op termijn misschien beter naar het Operaplein.
Ook de Arendfontein van Hugo Liisberg zou beter tot zijn recht komen op een plaats met meer ruimte eromheen. Omdat Borgerhout al langer vragende partij is voor meer waterelementen in de publieke ruimte maakten we een simulatie van de Arendfontein op het Moorkensplein.
Simulatie Arendfontein van Hugo Lissberg op het Moorkensplein Borgerhout, 2022 © Studio M44.
'Vrede', Hilde Van Sumere, 1986: Monument ter nagedachtenis van de slachtoffers van de V-bommen, Wapper, 2007 © Steven Volckaerts
Beeld Peter Benoit, Wapper
In ferbruari 2023 werd beslist om het nieuwe ontwerp voor de Wapper toe te vertrouwen aan de ontwerpteams OMGEVING en De Urbanisten. Zij zullen in de zomer van 2023 klaar zijn met hun conceptontwerp. Na een grondige analyse van het langwerpige plein, werden drie ambities als uitgangspunt genomen. Zo moet de Wapper een hedendaags en klimaatrobuust plein worden, waarbij historische elementen in het ontwerp worden geïntegreerd. Het definitieve ontwerp is gepland voor 2024, waarna de eigenlijke werken van start kunnen gaan.